Айтыс, қайда барасың?

Арғы айтысты қоя тұрып, бергі айтысты, яғни, еліміз егемендік алғаннан бергі айтыс­ты-ақ алып қарайықшы. Дамудың барлық сатыларын, яғни, туу, қалыптасу, жетілу, өз­геру, даму, түлеу сатыларын бастан өткерген тұ­тас бір табиғи заңды құбылыс. Қазіргі ай­тыс – өз алдына отау тігуге хақы бар көрке­м­өнердің толық бір саласы. Әуезовтің «Айтыс – театр» деген бір сөзін алға тартып, айтысты біресе театрлық, біресе шоулық сипатқа тели беруге болмайды. Көркем­өнер­дің сала­лары әлі бір-бірінен дараланып бөлінбеген кезде, айтыстың ол рольді атқарғаны рас. Ал қазір әр сала дараланып, өзінің нақты сипаты, міндеті анықталған заман. Әр сөз заманына қарай құнды.
Айтыс өмірге екінші рет қайта оралған кез­де, яғни, 1986–1996 жылдар аралы­ғын­дағы си­паты қандай еді? Дауысы мен домбырасы бардың бәрі – әнші де, әртіс те, жазба ақын да айтыса беретін. Көшқұлаш жазылған дайын мәтінді жаттап алып айтысты. Одан бе­рі де айтыс жаттандылықтан арылып, нағыз суырыпсалма ақындар іріктеліп шыға бастады. Бірақ олар да күнібұрын қандай тақырып, қай облыстың ақынымен шығады – оны біліп, бір-бірінің облысын аралап, кемшіліктерін тізіп алып, ауылына барып, амандық-саулық сұрасып жүрді. Мұны да нағыз айтыс деуге келмейтін. Ұзақ сарынды, жаттандысы көп болатын. Және айтыстың қай жері суырыпсалма, қай жері жаттанды – оны қазы түгілі көзі ашық көрермен біліп отыратын.
Дәл қазіргі айтыс қай жағынан да өзінің кульминациясына жетті. Тек әрбір биіктіктің құл­дилауы болады. Құдай содан сақтасын. Айтыс туралы сөз еткен адам соқпай кете алмайтын, аттап өте алмайтын бір адам бол­са, ол – Жүрсін Ерман. Айтысты бүгінгі дә­ре­же­­сіне жеткізген және құмнан алтын сүз­ген­дей бөтен қоспадан тазартқан Жүрсін, со­ның ширек ғасырлық еңбегі. Жүрсін – тек де­меуші іздеп жүгіретін ұйымдастырушы ғана емес, дәл айтыс үшін қамқор аға, жанашыр, ұстаз, тәрбиеші. Жүрсіннің талғам­паз­дығы мен талап қойғыштығы арқасында кү­ріш күрмектен арылған. Оған тірі куә – Әсел­хан, Қонысбайлар бастаған аға ақындар буы­ны. Мысалы, 1990 жылғы наурыз айтысына 70-ке тарта ақын келген. Сонда Жүрсін үш күн бұрын «тазалау» жүргізген. «Проба-айтыс» өткізген.
– Көңілдеріңе келмесін, – деген ол, – осы жетпісіңнің 70% ақын емес, әншісіңдер. Сондықтан сынақтан өткенің қаласыңдар, өтпегенің өкпелемей қайтасың. Сөйтті де өмірі бірін-бірі көрмеген, атын да білмейтін екі ақынды «сен шық, сен шық» деп шығара салатын да, «ал, айтыс» дейді. Сонда нағыз суырыпсалмасы жоқ ақындар сасқалақтап, бір қызарып, бір сұрланып, «заготовкасына» жүгірмей ме. Тоқтат! – дейді Жүрсін. Сөйтеді де өзі бір тақырыпты бере салады. Әрине, еге­мендік, тіл, дін, салт-дәстүр дегенді бер­мейді. Оған бар ақынның дайын екенін бі­леді. Тіпті, елеусіз нәрсені бере салады. Бұлт, ай, жапырақ деген секілді. Бір жолы бір ақын домбырасын құлатып алып еді, «міне, осыны жырлаңдар» деді. Сөйтіп сол жолы расында жетпіс ақыннан отыз шақты ғана қалған. Жә­не кім-кіммен айтысарын да айтыс басталардан 10 минут бұрын ғана жеребе ар­қы­лы білетін. Аман­дасып, аты-жөн, облыс сұрасып қана үлгеретін. Біз білетін Жүрсіннің тағы бір қасиеті – аса талғампаз, кірпияздығы. Өзі де ақын болған соң ба, мінсіз сөзді ғана емес, мінсіз келбет-пішінді, мінсіз мінезді ұна­татын. Өзінің ақындарынан сонау бір алтын арай шақтың бекзат серілігін, тектілігін іздейтін. Еркін, ерке болғанын қалайтын, еркелететін. Бірақ еркелік ессіздікке ұласса, кешірімі жоқ. Тіпті, бір жолы атағы мен бе­де­лі Алматыға мәлім болған бір ақынды, өзі­мен курстас болғанына қарамастан, «тен­тектігі» үшін қуып тастаған. Ата қазаққа ғана тән бір қасиеті – сөзге жығылатын, орнымен ай­тыл­ған бір шума­ғың­ды да бағалайтын. Оған өз басымнан өткен бір ғана деталь. Сол жылғы «жетпістің» ішінде осы жолдарды жа­зып отырған па­қырыңыз да бар еді. Өз облы­сымнан бас жүлдені алып, «Бас ақын» атан­ған соң-ақ, керемет ақынмын деп ойлаппын ғой. Қорқу жоқ, түк жоқ. Проба-айтыс жүріп жат­­қан. Бір кезде кезек маған келді. Шыным­ды айтсам, жөнді дауысым да жоқ, дом­быра да біл­меймін. Жалғыз сенерім – суырып­сал­малығым ғана. Алматыны да, тірі Жүрсінді де алғаш көріп тұрмын. Бәрі таңсық.
– Домбыраң қайда? – деді Жүрсін атырыла, жақ­тыр­май қарап.
– Домбыра біл­меймін.
– Онда менің көркімді көргелі келдің бе, бар, жүре бер! – деді. Сәл аңырып тұрдым да:
– Ашуға жібердіңіз, Жүке, басып,
Қалмай ма жаңа талап мүлде жасып.
Көркіңізді көргелі келсем қайтер дейсіз,
Мен түгіл Куба қызы болған ғашық! – дедім.
Бомба жарылардай тыныштық, үрейлі үнсіздік, бақырайған жанарлар… «Ойбу, жаз­ған-ай, енді күнің не болар екен» деп мүсір­кей қарайды. Жүрсіннің «Куба қызына» деген өлеңін пайдаландым. Өлеңде ана бір ғашық се­зім болмаса да, өзімше «өш алған» түрім ғой. Бір кезде Жүрсін қарқылдап күлді, бәрі­міз қосыла күлдік. Зал ішіне шуақты нұр тө­гіл­гендей болды. Күліп шыққаныммен далаға шыққан соң ал кеп жыла. Енді ше? Бір облыс­тың үкілеп жіберген бас ақыны едім ғой. Бір кезде бір бала жігіт шығып: «Жүріңіз, сізді Жүр­сін аға шақырады» деді. Әкесінен таяқ же­ген баладай, қайтадан әке кешірімін ал­ған баладай сорамды да сүртпестен Жүрсінге кел­дім. Міне, мен айтысқа осылай шығып едім. Бір ауыз сөзді бағалай білетін Жүрсін еді ол. Ақынның киіміне дейін мән беретін. «Әнші, әртіс киімі бір басқа, ақын киімі бір бас­қа» дейтін. Сонан соң ақындарға қазы­лар­дың айтыста беретін балдық-бағасынан басқа Жүрсіннің өмірде беретін адамдық, ағалық бағасы бір басқа. Әр ақынды өзінше сүйіп, өзінше бағалап, өзінше еркелетіп, сағынып, іздеп отырады. Әрқайсысының жеке өмірін, отбасылық жағдайын, тұрмысын, күнкөрісін біліп, солар үшін уайымдап, кей­бір жұмыссыз ақындарды облысына хабарласып жұмысқа тұрғызып жүретіні де бар. Ай­тысты өзі жүр­гізген кезде ақындардың аты-жөнін хабар­лаған дауысының өзінде қан­шалықты мейірім, еркелету, қошеметтеу, аялау төгіліп тұрады. Әр ақынның атының ал­дынан қо­сатын бір тамаша эпитеті болады. «Айтыстың ақ берені, жас перісі, қаракөгі, ақ алмасы, майталманы» деген секілді. Қай ақын туралы пікір айтса да, жүзі нұрланып, сүй­сініп сөйлейді. Бірде Сара туралы:
– Сара – айтыстағы бір құбылыс. Ша­быт­танып кеткенде, аузы шүпілдеп суға толады, – дегенін өз құлағыммен естідім. Осын­дағы «аузы шүпілдеп суға толады» деген тір­кесті, ақын түгіл, исі қазақтан естімеппін. Ай­тыс ақынына әкедей қамқорлықпен қа­раған шақтағы ақын Жүрсіннің ғана аузына тү­сер теңеу бұл. «Тоқпановтың тоқпағы» де­мек­ші, «Жүрсіннің жұдырығы» ақын біткенді от­тан алып, суға салған болаттай шыңдаған… Қалай­да айтыстың иесі де, киесі де Жүрсін болып халық көкейіне орнап қал­ған. Айтыс­ты бас­қару­шы да, жүргізуші де табылар. Бі­рақ оларды дәл Жүрсіндей халық та, ақындар да қабылдай алмайды.
Айтыс ақындарының тағдырын шеш­песе де, талантын бағалайтын – қа­зылар. Қазір «әділ­қазылар» деп атап жүрміз. Осы атаудың өзі дұрыс па? Қазақта «қазы» деген сөз бол­ғанмен, «әділқазы» деген сөз бол­маған. Ке­рек десеңіз, Төле би мен Қа­зыбек биді де әділ Төле би, әділ Қазыбек би демеген. Қай аңыз, ертегі, хисса-дастанды оқымаңыз, «қа­зыға жүгініпті» деген сөз бол­ғанмен, «әділ­қазыға жүгініпті» деген сөз жоқ. Сонан соң сол әділқазының әділдігіне кім кепіл? Кө­бінесе қазының балы бір бөлек, халықтың ба­ғасы бір бөлек болып тарасатынын көзіміз кө­ріп жүрген жоқ па? Ендеше қайдағы «әділ­қазы»? Тағы бір ойланарлық жай – қазақта қазы сөзі сот, тергеуші деген мағына берген. Қазыға кісі құнын, жер дауын, жесір дауын дау­лағандар, барымта, ұрлық, қылмысқа бай­ланысты жүгінген. Ол өнерден гөрі заңға жа­қын атау. Ал төрелік айтатындарды «би» деп атаған. Мысалы, Төле қазы, Қазыбек қа­зы дегенді естідіңіз бе? Төле би, Қазыбек би емес пе. Сондықтан әділқазы дегенді мүл­де алып тастау керек. Өйткені қазіргі қа­зылардың ешуақытта әділ атанбайтынына халық куә. Сондықтан оларды «Төрешілер» не «Алқабилер» десе дұрыс. Осы төрешілер нені қағида (критерий) етеді? Неге сүйеніп біреуді жеңдіріп, біреуді жеңіл­діреді? Артынан баға бергенде, тымқұрыса бас жүлде алған ақынды «Біз мына ақынға осы қасиеті үшін бас жүлде бердік, бұл ақын мынандай жерде мынандай тапқырлық көрсетті» деп, ха­лықты нандырып, сенді­ретіндей бір ауыз сөз неге айтпайды? Жоқ. Ондай жоқ. Бәрі бі­теу жара. «Апам да аң-таң, мен де аң-таң­ның» кебін киіп халық кетеді. Көрермен кө­зін­де былай ғой: екі ақын да суырылып 20 ми­нут тоқтамай төгілді. Біреуі не сөз таба ал­май, не жауап бере алмай то­сылған, тоқ­таған жоқ. Киімі, дауысы, домбырасы, тіпті, мақамдары да бірдей. Анау айт­қан проблема­ны анау да айтты, анау айтқан әзілді анау да айтты, сонда анау неге жоғары балл алды, анау неге төмен балл алды? Міне, көпшілік көңі­ліндегі осы сұраққа жауап бе­ретін кез жет­ті емес пе. Осыған жауап беруге қа­зы­лардың қабілеті жетпей ме, әлде батылы жет­пей ме?
Талқыға салсақ, шикілігіміз шыға ма деп қорқа ма? Ол үшін қазылар демеушілер мен депутаттардан ғана құралмау керек. Құралса да, нағыз айтыстың қазанында қайнап, өзі де жеңіс пен жеңілістің дәмін татқан, әділеті, адамгершілігі және білімі бар аға буын айтыс­керлерден неге бір адам алынбайды? Аға буын болғанда да кез келген кемпір-шалды емес. Мысалы, Қонысбай Әбілев, Әсел­қан, Әсия – қазы ғана емес, әділқазы болуға жарайтын аға ақындар. Ау, онсыз да үш ақын отыр емес пе дерсіздер. Мұхаметжан бастаған үш бауырым мені кешірсін. Мен олардың марғау жүздерінен не қызығушы­лық, не көз алдындағы әділетсіздікке шала бүліну көре алмадым. «Бәрібір біз ештеңені шешпейміз, бізге бәрібір» деген немкеттілік пен шарасыздықты ғана көрдім. Ондай болмаған жағдайда неге айтыс артынан баспа бетінде сауатты түрде, әдеби-ғылыми негізде талданып, сараланып баға беріл­мейді? «Әрбір айтыс жүйелі түрде ғылыми негізде талданып, баға берілуі керек», – дей­ді ақын Айбек Қалиев. Өте дұрыс айтады.
Осы жерде айтпай кете алмайтын бір жай­ды айтуға тура кеп тұр. Тақырып – не нәр­сенің ішкі мазмұнын, мәдениетін, бет-бе­делін айқындап тұратын ұран, жарнама емес пе. Өткен жылы Астанада Конгресс-Холды дүрілдетіп айтыс өтті. Ақ сарайдың айдынды сахнасы төрінде «Кіл жүйрікте, кім жүйрік» атты тақырып атойлап тұрды. Тақырып қана емес, ондағы грамматикалық қате де атойлап тұрды. Небары бір ғана сөйлем. Соның өзінде бір қате. Бұл жерде үтірдің керегі жоқ. Кейіннен «Алатау» газетіне де осы қате тү­рін­де басылды. Тегінде корректор деген бо­­лу­­шы еді, олар газет бетіндегі әр қатеге жа­уап беруші еді. Ал Конгресс-Холл сах­на­сындағы қатені көрмеді деп исі қазыларды кінәламай-ақ қояйық. Сол қазының ішінде үш бірдей Еуразия ұстазы, ал айтыс ішінде магистранттары отырған жоқ па?
1. Айтыстағы басты қағидалар:

1) Суырыпсалмалық сипаты. 2) әдіс-тәсілі. 3) білімділігі. 4) көркемдік сипаты.5) мінез сипаты. Айтыс ақынының осы бес сипаты түгел келген жағдайда, ол нағыз бес қаруы бойындағы батырмен тең. Тегінде жырау басқа, жыршы басқа, айтыс ақыны басқа. Бүгінгі айтыс ақындары жыраулық сипатқа көшті. Көшқұлаш толғау-термелерді жазып алып, жаттап алып, ұзақ сонар толғайды. Ондай болса термеші, жыршы, жыраулар сайысы деп неге өтпейді? Ал айтыс екен, он­да айтыстағы ең басты шарт – суырып­сал­ма­лық болу керек. Сөз жоқ, айтысқа қатысып жүргеннің бәрі ақын. Ақын болмаса, айтысқа маңайлай да алмас еді. Тек солардың суы­рып­салмалығына бөгет боп жүрген жаттан­ды­лық. Ал жаттанды­лық­қа негіз боп жүрген – сұрап алу. Енді соңғы кезде айтысты ала­тай­дай бүлдіріп, жайлаған індет «Сұрап алу» деген не? Айтыс ақындары­ның «әй дер әжесі, қой дер қожасы» болмай, шектен шыққанын мынадан көріңіз. Айтысып отырып, бүкіл ел алдында «сен мені сұрап ап­сың» деп ашық айтып отырады. Осы сөзді анау-мынау емес, бас жүлде алып жүр­ген ақындар айтты. Бір ғана мысал – Өскемен­дегі айтыста білімді ұстаз, тәжіри­белі сақа ақын Серікзаттың өзі сахнада оты­рып: «Жүрсін, маған Кәримамен айтыса­сың деп едің ғой, мен соған дайындалып едім» дегендей өкпе артты. Алдындағы жас ақынмен көсіліп айтыса алмағанын осылай жуып-шайды. Ал, шын суырыпсалмаға бұл бөгет пе? Тағы бірде Айнұр ақын эфирдегі сұхбатта:
– Қарағандыдағы сөзіңізді Талдықорған­да қайталадыңыз. Неге? – деген сұраққа:
– Қарағандыдан келген соң бір күннен кейін Талдықорғанға шақырды. Мүлдем дайындала алмадым, – деді. Осы да ақталу ма? Ширек ғасыр «бас ақын» атанып, бас жүлдені бермеген Айнұрдай айтыс патшайымына не дайындық керек? Айнұрдай атаққа жеткен ақын түн ұйқысынан оятып алып, қолына домбыра ұстатса, ағылып кету керек қой. Аға буын ақыны Қонысбай Әбілевтің «Айтыстың жиі өтуі жаттандылыққа, өзін-өзі қайталауға ұрындырады» дегені еріксіз еске түседі. Тіпті, айтыс «заготовкасыз» болмайды дегеннің өзінде оны суырыпсалған шумақ­тармен «орап, көмкеріп, жымын білдірмей» жіберуге болмас па. Бұл да шеберлік. Бір ғана мысал, Жандарбек:
– Айнұрды шаға бермей арадай тым
Халқымның жағдайына оралайын, –
деп әдемі жымдастырса, Айнұр суырыпсалма шумақтарынан кейін барып:
– Тыңда енді мені әлеумет,
Толғауымды бастайын, –
деп, толғау мен суырыпсалмасының арасын көрерменге өзі айқындап берді. Сонан соң сонау Жәнібек, Керейден бастап Нұрсұлтанға дейін тірелетін ұзақ толғауға кетті. Аңқаулық па, не істесем де «мен жеңем» деген сенімділік пе? Дәл осы айтыста Айнұрдан мынандай кемшілік кетті: біріншіден, заготовка мен суырыпсалмасын жымдастыра алмады. Екіншіден, Жандар­бек­тің «арадай шаққан» әзіліне «боқмұрын» мен «шаруаң қаншадан» басқа жауап айтпады. Үшіншіден, тек сәлемдесуінің өзінде 7 түр­лі жайды қозғаған Жандарбектің осы тап­­қырлығын іліп әкетіп, ары қарай жалға­ған­ның орнына «толғауымды айтайын» деп өз әнін әндеп кетті. Білімді қазы болса осыны неге көр­мейді? Сонан соң айтыс қалай дамыса, көрермен санасы да солай дамыған. Олар да нағыз қазір туып отырған шумақты ажыратады. Олар қазір ғана туған, шаппа-шап ұстасудан туған, жарқ-жұрқ етіп ұшқын шашқан шумақтар тұсында алабұртып, елеуреп, ентелей түссе, ұзақсонар бас­тал­ған кезде «е, белгілі» дегендей, шал­қайып, орнығып отырып, түрлерінде де бір түрлі салқындық орнап, нем­кет­тілеу тыңдайды. Ондай кезде ақын «шапалағыңмен демеші» деп қан­ша емінсе де, кедей үйдің дас­тар­ханындағы бидайдай шашыраған шапалақ әрең естіледі. «Адамның сыртқа шықпас іші бар ма» деп Сұл­та­нмахмұт ақын айтқандай, ақын да адам­дық психологиядан аса алмайды. Нағыз суырыпсалма ақынның өзіне айтылған сөзге қарай түсі бірде жарқырай нұр­ла­нып, бірде қызарып, бірде сұрла­нып, бірде, тіпті, түтіге қарауытып кетуі де хақ. Бұл табиғи заңды­лық. Өйткені ол – адам. Бір сүрін­бейтін, бір ұйқас таба алмай кідіріп қал­май­тын, ұялу, мақ­тану, шаттануды басынан кеш­­пей­тін токқа қосқан робот емес қой. Қазіргі ақындарда сахнада бастан кешетін осы сезімдердің бірі де жоқ. Әуелі бір-бірінің жүзіне қарамайды да. Қарсыластың не айтып жатқанын ес­тімей­тін де, оны өз адресіне қабылдамайтын да, «не айтсаң, ол айт, бәрі­бір өз сөзімді ай­там» деп сағыз шайнап сазырайып отыра беретін де ақындар бар. Түрлерінде эмоция, жылт, реңк жоқ. «Оқ өтпес сауытына» сеніп отыра береді. Осындайда еске түседі. Ора­за­лы марқұм нағыз суырыпсалма еді ғой. Айтыс үстінде жан дүние­сіндегі бар сезімі жүзіне ойнап шыға­тын. Бір ұтқыр әзіл ойына түссе, алдымен жы­мың етіп өзі күліп жібе­ре­тін. Өйткені, қазір ғана ойына келіп тұрған әзілі, ұтқыр сө­зі алдымен өзіне әсер етеді ғой. Сол кезде-ақ халық оның бет-жүзінен қазір ерек­ше бірдеңе айтатынын біліп, тына қа­латын. Ал, қазіргі әзілкештер қанша күл­дір­гі сөз айтып жатқанымен, өз бет-жүздерінде әлгі сөздің титтей әсері жоқ. Өйткені, күнібұрын дайындап, әлденеше қайталап жаттап алған соң, өз сөзінің өзіне түк әсері жоқ болатыны белгілі. Оразалы кейде мүдіріп, ұйқас таба алмай сәл кідіріп те қалатын. Он­дай­да басын шайқап, қиналып та кететін. Міне, нағыз суырыпсалманың табиғи, адами заңды сипаты. Ал бір мүдірмей, кідірмей, жүзге тарта жолды бір-ақ төгіп тастайтын «Ертеден салса, кешке озған, томаға көзді қасқа а­з­бан­дарға» жол болсын. Қарсыластың әрбір сөзі­не шап ете түсіп, жауаптасып айтысатын тағы бір ақын Есенқұл еді. Қазір қызылор­далық ақындардан осы сипат көрінеді.
2. Айтыстағы әдіс-тәсіл, шеберлік.

Күресте де, аударыспақта да, көкпарда да, тартыспақта да әдіс-тәсіл бар. Жалпы, жеңілу, жеңу мақсат етіп қойылған жерде, әдіс-тәсілсіз, тіпті қулықсыз болмайды. Қа­зіргі айтыстағы әдіс-тәсілдер қандай, ақын қан­дай әдіс, болмаса шеберлік қолданады. Осы жөнінде қазылар ойланып көрді ме ек­ен? Бұрынғы да бүгінгі айтыстарды зерделеп көргенімде, мынандай әдіс-тәсілдерді атар едім. Барлау, із тастау, шырғалау, жетектеу, жетекке ермеу, алдын тосу, өз сөзінен ұстау, ауыт­қып кету, ықтыру, жалтару, шамдандыру, намысқа тию, әзілдеу, төкпелеу, есе бермей, еңсере ұту, жағдайға бейімделу, детальді пай­далану, ымыраға шақыру, мақтау, мойындау, тең аяқтау, «заготовканы» қолдану әдісі, тойтарып тастау, сахнадағы әртістік қа­білет, «бұралқы» сөздерді қолдану, көрер­мен психологиясын жаулау, т.б.
Міне, осы әдістерді өзі саралап, атын біліп отырмаса да, қолданбайтын ақын жоқ. Тек осыны қазы біле ме? Ол үшін қазылар құрамында әдебиетті, әдебиет теориясын, тарихын, әдебиет сынын, халықтың көне тілін, қаны сорғалаған қазақы сөзді терең білетін сұңғыла әдебиет маманы отырса қанекей. Бірнеше мысал келтірейін. «Кіл жүйрікте кім жүйрік» айтысында қытай қазақтары ақыны Зәйтолла Қанатбек:
– Аға, сізге ерсілеу көріне ме
Мына біздің шетелде туғанымыз, –
деп, Айбекке сұрақ тастады. Бұл «жетектеу, із тастау» әдісі. Оған оның дайын жауабы бар. Бірақ тісқаққан Айбек жетекке ермеді. Ол жаққа баспады. Қалайда дайын шумағын айтуды арман еткен Қанатбек:
– «Оралман» деп отырсыз мына бізді, – деп көпе-көрнеу жала жапты. «Шырға тас­тау» әдісі бұл. Айбек қолма-қол:
– Қанатбек, оралман деп қашан айттым,
Қандасым деп үзіліп отырмын ғой, –
деп дәлелді жауап берді. Қалайда біреу болмаса, біреу «оралман» деп айтар деп көлемді жауап жаттап алған Қанатбек енді ешкім «оралман» демесе де, сол жаттанды жауабын айтып шықты. Яғни тақырыптан ауытқыды. «Ауытқып кету» әдісі дегеніміз осы. Сондай-ақ кез келген ақын «көрерменді жаулап алу» әдісін қолданады. Қазіргі көрермен екі нәрсеге қуана қол соғады. Біріншісі – билікті жаманда, екіншісі – күлкі, бұралқы сөз. Қанша ақиқатты айтқан­ыға­нымен, бәрібір бер жағы ғана. «Қашқан жауға қатын ер» дегендей, әйтеу Храпунов, Әблязовтарды жамандай береді. Ешкімге тура бағыт­тал­ма­ған гейлер, тастанды бала, үнді, кәріс сериалдарын айтады. Осыған мүмкіндік беріп отырған кім, заң неге әлсіз, депутат пен министр неге жалтақ – атын атап айта ал­май­ды. Алматының қақ орта­сындағы «кө­гіл­дір­лер» үйін быт-шытын шығарып құртып тас­тауға заңның күші жетпей отыр ма? Осы­ған жауапты заң орган­дарының атын атай алмайды.
Жүрсін Ерман «Бүгінгі айтыскерлер кім­нің не естігісі келетінін біліп алған. Қатты қайы­рымға бармай, сұлу сипап өте шығады» деген. «Жұлдыздар отбасына» берген сұх­ба­тында.
«Көрерменді жаулап алу» әдісін қолдану­да Жандарбек шеберлік танытты. Ол бас­қа­лар құсап «сүбелі» ойын кейінге сақтап отырмайды. Ә дегеннен-ақ халықтың жанды жерін ай­тып, жүйесін босатып, жүрегін жібі­тіп ала­ды. Мысалы, сол айтыста а деген аман­дасу­дың өзінде-ақ жер, кредит, еңбек­ақының аз­дығы секілді «замана запыранын» сөз етіп, бірден баурап алды. Сол секілді «деталь пай­далану» әдісіне мысал. Бірде Жандарбек айтысып отырып беторамалын түсіріп алды. (Әлде тіпті әдейі түсіруі де мүмкін. Өйткені, әрқашан тап-тұйнақтай биязы Жандарбектің айтысып отырып, қара терге түскенін көрмеп едік). Қырағы қарсы­ластың жанары мұны қалт жібермейтінін, орамал туралы сөз бастайтынын ол біледі. Ойлағанындай қарсылас орамал туралы сөз етті. Жандарбектің күт­кені де осы емес пе. Бір ғана орамалдан туын­датып, қазақ қыздарының әдеп-ибасы, имандылығы жөнінде айта келіп, өзінің де орамал тартқан қызға үйленетінін айтты. Айтсам дегені сол еді. Айтарын шебер әдіс­пен айтты. Бұл «детальді пайдалану» әдісі. Сондай-ақ, Айбек:
Ас­танаға жыр емес, қар жаудырдың, – деп, даладағы қардың өзін керегіне жаратты.
«Сөзінен ұстау әдісі». Алтын домбыра үшін болған айтыста «Алтын үшін желеңдеп жетіп кепсің» деген Жандарбекке Мұхтар: «Отбасы құндылығым – атам-анам, жарым, балам-алтыннан да қымбат» деген тамаша жауап айтты. Сонда Жандарбек «Алтын деген немене тас емес пе, сен өз қымбатта­рыңды таспен бағалап тұрсың» дегенге кел­тіріп айтып келе жатты да, «Онан да алтын құрсақ аналардың батасын алайық» деді. Жандарбек мүлт кетті. Жаңа ғана өзі құнын жойған, тас емес пе деген алтынға енді өзі ана құрса­ғын теңеп отыр. Бір сәттің ішінде екі түрлі сөй­леп, өз-өзіне қарсы шықты. Осы жерде Мұхтар аңғарымпаз болса, Жандар­бекті өз сөзінен шап етіп ұстар еді.
3. Айтыстағы білім.

Айтыс ақынына ең керек қасиеттің бірі – білімділік. Білімді ақын өзіне сенімді болады. Қанша желдей есіп отырғанымен, кө­рер­менді иландырып, бас идіретін – ақылды, бі­лім­ді сөз болады. Ақын білімі қоржы­нын­дағы қазына секілді кез келген уақытта қа­жетіне жарайды. Ақын нені білу керек? Ең әуелі халықтың көне тілін, ауыз әдебиетін, мақал-мәтел, қанатты сөзін, тарихын, бұрынғы-бүгінгі әде­биетін, әдебиет өкілдерін, шежіресін, этнографиясын, салт-дәстүрін, наным-сенімін білуі керек. Қазақстанның қай өңірінде айтысып отырса, сол өңірдің нені құрмет тұта­тынын, нені шам көретінін, жаргоны мен диалектісін, тіпті руларына дейін білу керек. Географиясы мен флора-фаунасына дейін білу керек. Ілиястың «Жетісу» өлеңінде елуден аса өсімдік түрі, ондаған өзен-көл аталады. Сондай-ақ, «Біржан – Сара» айтысы 17 түрлі тақырыпты қамтиды.
Бұрын-соңды айтыс ақындарының ішін­де­гі білімдісі – Ерік Асқаров еді. Оның айтыс­тағы осы білімділігі домбырасы мен дауысы онша еместігін бүркеп кететін. Тауып айтыл­ған әрбір сөзі көрерменге дүр-дүр қол соқ­ты­ратын. Жалпы, білімділік сипаты жағынан арқа ақындары – Қонысбай, Әсия, Айбек, Аманжол, сонан соң Мұхаметжан дараланып тұратын. Әсіресе, көне аңыздар, әзілдер, ертеректегі қыз-жігіт айтыстары, әр рудың салт-әдеті жөнінде Аманжол ақын көп біледі және айтыста шебер юмормен пайдалана біледі. Бірде Аманжол Сараға: «Неге теңселіп отырасың, тегінде найман қыздары көшкен­де түйеге мініп изеңдеп отырады» деуші еді, содан қалған әдет пе?», – деп, ашық сұрақ қойды. Білгенге бұл әзілдің астарында уытты мысқыл бар. Сара ғана емес, күллі найман қыздары намыстанатындай кекету бар. Бірақ мұны Сара түсінбеді, түсінуге білімі жет­педі. Егер түсінсе, Сара тұтанып-ақ кетер еді. Бұл жерде оның ақындығы жетпей тұр­ған жоқ, білімі жетпей тұр. Түсінсе, жауапсыз қалдырмас еді.
– Найманның болады екен қызы надан, – деген Біржанға Сара қалай жауап беріп еді. Тымқұрыса, осы есіне келмеді-ау Сара­ның. Әттең-ай!
Еркін Нұржан да, Төреғали Төреәлі де мықты айтыс ақындары. «Айтыстан неге кеттіңдер?», – деген сұраққа екеуі де:
– Айтыс ақыны білімді болу керек. Көп оқып, көп іздену керек. Бұл үшін уақыт керек. Біз осы үшін кеттік. Ізденуге, оқуға уа­қыт жоқ, – деді. Бұлар – нағыз арлы ақын­дар.
4. Айтыстың көркемдік сипаты.

Айтыс – ол өлең, поэзия. Қара сөз неме­се шешендік өнері сайысы емес. Олай болса, өлеңге қойылар басты талап – оның поэти­ка­лық қуаты, көркемдігі емес пе. Қазылардың көңіл бөлмей жүрген шартының бірі осы. Сатырлаған дауысқа, жұлқынған әрекетке, эмоция мен көңілді күлкіге, сыртқы әсерге көбірек көңіл аударып, ал ақын өлеңі өлең сияқты ма, поэтикалық қуаты, сұлулығы қан­дай, сөздердің реңктік жарқыл бояуы қан­дай, таза қанды қазақы сөздердің жымын білдірмей жымдасуы қандай, ұйқастардың ақсамауы, техникалық ауытқымауы деген сипаттардың бәрі ескерусіз қалған. Мен осы қазыларға таң қалам. Ат жарысын не ит таласын көріп отырғандай бір көңіл-күйде оты­рады. Ау, бұл сөз сайысы, сөз болғанда өл­ең сайысы ғой. Айтыстың алғашқы жылдарында айтыс ақындарына, соның ішінде әйел ақындарға «шыққанына да тәуба», – деп көп жерінде кеңшілік болғаны рас. Жігіт ақын мен қыз ақын айтысса, міндетті түрде жеңісті қызға беру үрдіс болды. Бірде Қонысбай ақын «Жазығымыз жігіт боп туғанымыз ба» деп ренжіп еді. Ол заман басқа.
Қазір ақындар сан жағынан да, сапа жа­ғынан да жетілді. Қай жағынан алсаң да бірін-бірінен кеміте алмайсың. Қазір әйел, қыз ақын да көп. Ендеше тек әйел болғаны үшін артық балл берудің де қажеті шамалы. Қан­дай да бір қазы сахнадағы ақын әйелді ерекше құрметтегісі келіп тұрса, жеке бәй­гесін бере берсін өз атынан. «Спортта еркек, әйел жоқ, спортшы ғана бар» дейді екен. Сол секілді айтыста да еркек, әйел жоқ, ақын ға­на бар дейтін кезеңге біз де жеттік қой. Ақын көп және бәрі шамалас. Бұл жағдайда бірінен-бірін несіне қарап жақсы, жаман дей­міз? Әрине, өлеңнің көркемдік сипатына. Ал поэзиялық көркемдікте ең көзге ұрып тұ­ра­тыны – ұйқас. Айтыста ұйқастың ең қиын түрі шалыс ұйқас. Әрбір екінші жолың ұй­қа­сып отыру керек. Әрі кідірмей, әрі ұйқас­ты бұз­бай төгіліп, тыңдағанның айызын қан­ды­рып отыратын ақындар бар. Бір мүдір­мейді, бір ауытқымайды, бір мақам ауыстырмайды. Бұған қазір айтысып жүрген ақын­дардан Айбек Қалиев және Жандарбекті айтуға бо­лады. Әсіресе, Айбек. Айбекте үндестік заңы­ның бұзылуы, буынның кірігуі, буынның жетпей қалуы, әдеби тіл норма­сы­ның өрес­кел бұзылуы, тілдің әсіре шұбар­лануы мүлде жоқ. О баста қай ұйқас түрін алды – сонымен бірқалыпты жеңіл сырғиды да отырады. Жан­дарбек те сондай. Бірақ Жандарбектің жастығы ма, кейде тіл нормасын, өлең техникасын бұзып алады. Мысалы, «жыймайды ма» – деген сөзге ұйқастыру үшін ғана «тимейді мені» – тимейді ма, күй­мей­ді мені-күймейді ма? – деді. Түбі Жандарбек өзінің стилі мен имид­жін мықты ұс­тап қалуы керек. «Кө­рер­мен­ді мен де күл­ді­рейінші» деп бұралқы сөз­дер мен жаргондарға үйір болмау керек. Бұралқы сөз күлуге жақсы болғанмен, ақын­ды арзандатып жібереді. Ал шумақтың да, бунақтың да, ұйқастың да заңдылығын белден басып, шумағын неше жолдан жасаса да еркі өзінде, 7-8 жолдың тек басында бір жол мен аяғында бір жолды ғана ұйқас­ты­ра­тын­дар да болады. Мысалы, мына шумақты қарайық:
– Қалжыңдар кезде бұл бала – а
Ағаларынан үлгі алса – ә.
Тып-тыныш отырған әкесін – б
Сахнаға шығар деп қоят – в
Ондай кезде шіркін-ай – г
Сөз түсінер ұл болса – ә.
Сонау баста тұрған «үлгі алса» мен аяқта тұр­ған «ұл болса»-дан басқа бұл шумақтан ұйқас таба алмадық. Не деген рахат десеңші. Қа­ра сөзбен шұбырта бересің, 5-10 жолдан кейін ғана бір ұйқасың шаң берсе болды. ай­тыстың рэп-ке айналғаны осы шығар. Сон­­да әрбір екінші жолды ұйқастырған ақын­ның шеберлігі қандай, 6 жолда екі-ақ жолы ұйқасқан ақын шеберлігі қандай? Білімді қазы осындайды көрер еді, көре тұра бағасын берер еді.
Екінші бір сипаты – айшықты, бедерлі сөз­дер, сөз тіркестері, мақал-мәтелдерді, соны теңеулер мен қазақы сөздерді, сино­ним­дерді қолдана білу шеберлігі. Мысалы, Қанатбек Зәйтолла мен Айбек айтысында Айбек тілінің байлығы, тазалығы, шұрай­лы­лығы көзге ұрады. Екінің бірінің тілінде кез­десе бермей­тін үріп жаққан, айналшық, әз айтыс, жыр-бә­сіре, арда, жәдігер, қалау тер, шідер, за­һар, дабыс, жадылану, бес буынып деген бұл күн­де этнонимге айнала бастаған сөздер кездеседі. Сондай-ақ, мақал-мәтелді ең жиі және шебер қолданатын да Айбек. Тілге жеңіл, жүрекке жылы аллитерациясы қан­дай!
– Сабырдың сарқып ішкем шәйнегінен.
– Жанымнан жақынымсың, жатырласым
Жүректердің жылуын жалғайтұғын.
– Болғандай жарты әлемге жарым патша.
Жарты, жарым синонимдерін қалай шебер қолданған? Осының бәрі сайып келгенде білімділік. Білімсіз ақын жарты мен жарым­ның бір-бірімен әрі мағыналас, әрі өзгеше еке­нін білмес еді.
Әйтеу аға буын жастарға көңіл толмаушы еді деп, қазіргі жас ақындарды жамандаудан аулақпын. Мен қайта қазіргі жас ақындардың ұшқырлығы, ақындық қуаты, алғырлығы мен шапшаңдығы, киімі, домбырасы, мақамы – аға буыннан әлдеқайда жоғары деп ойлаймын. Әр шумақтың аяғы ғана емес, әр сөз­дегі, әр буындағы дыбыстық ұйқас, ан­тите­залық жұп, синонимдік реңк, тіпті, ассонанс пен аллитерацияға қалай таңдан­бай­сың!
Мысалы, Жандарбек:
– Балалы үйді базар деуші еді,
Ал енді балалы үй барахолка.
– Томар бас, торсық қарын, тапал ақын,
– Шен тигеннің көзіне шел бітеді.
– Ақынды сөзге қарап сыйлаушы еді,
Мыналар көзге қарап сыйлайды ма?
Бәленің бәрі сыйған телеарнаңа,
Қазақтың ақындары сыймайды ма?
– Іші күйген жаулардан емес қазір,
Іші пысқан жандардан қорқу керек.
– Жырымның ішіндегі шоқты көрмей,
Мұрынның ішіндегі боқты көрдің.
Мұхтарда:
– Білдірмей бой үйретіп алған қасқыр,
Шап береді байқатпай шаптан бір күн.
– Гүрілдеп келген жауды қайтарарсың,
Күлімдеп келген жаудан сақтан, жұртым.
– Азаттықты сендерге шанаменен,
Аяз ата әкеп пе ед подарка ғып.
– Үйіңдегі Жаркенттің Жалайыры.
Осы бір ғана жолға назар аударайықшы.
Мұнда синекдохалық әдіспен бөлшектің орнына бүтін, яғни, бір адамның орнында бүкіл бір ру аталып тұр. Міне, қайда білім мен шеберлік!
Жас ақын Жақсылық:
– Қуғында іште кеткен құлының ем,
Құлагер боп оралдым құлдыраңдап.
– Биліктің арыстаны боламын деп,
Цирктің арыстаны болып кетпе.
– Бейбарыстың жеткен ұлы арманына,
Бекарыстың түспейді қармағына.
– Аждаһаның аузынан аман келдім,
Жыланның жыламаймын шаққанына, – деп сөз ұйқасын судай төгілтсе, мұндай ше­берліктің шыңына жетіп, алдына қара түсірмей келе жатқан бір ақын бар. Ол – Қа­нат. Шіркін-ай, әр жолы ғана емес, әр сөзі ұй­қасады-ау! Қараңызшы:
– Қазылмаған байлығы – жазылмаған
тарихы
– Аты шыққан ұл – аты шықпаған қыз
– Жетесіз көкелер-некесіз бөпелер
– Қара өлең, қара жырдың қалың норы
– Қайыршының қақалып өлуіне
Қалған-құтқан тамақ та жетіп жатыр.
Тіпті, қазіргі заманның афоризмі деуге боларлық параллелизм қаншама.
– Бақа тілін балық білер,
Базар құнын нарық білер.
– Шырынның қайда екенін шыбын білер.
Шыбынның қайда екенін шырын білер,
– Арыстанға қоясың айбат шегіп,
Сауысқанға әлдерің жетпей жүріп.
– Әкімге күйеу болар білімділер,
Әркімге күйеу болар бүгінгілер.
Сол секілді сырбаз да сабаз ақын Нұрмат:
– Қазанның түбіндегі қаспақ емес,
Қақпақтың бетіндегі қаймағысың.
– Қазақтың қара айтысы қайтыс болып
– Қанаттай шабақтармен қатар жүзіп,
Айнұрдай ақ сазан жүр бұлаң қағып.
– Өңешіне кетеді өгіз құлап
– Адамның өмірі емес, машинаның
нөмірі маңызды.
– Сыртымыз бүтінделіп жатқанменен,
Рухымыз жалаңаш боп бара жатыр, – деген жолдардағы көркемдік қандай!
Сонан соң өлең түгіл ауызекі сөйлеу сти­лін­­де мәдениетті адам диалект, жаргон, бұ­ралқы сөз, термин дегендерді қолданса, тілді шұбарлау болып саналады. Ал интеллигенция, яғни, қоғамның зиялы тобына әдеби стиль­ді, тілдік норманы сақтау – міндет. Егер ақындар дегеніміз – ана тілдің абыройын асқақтатпаса, қорғамаса, айтыс не үшін ке­рек? Тек тобырды күлдіру үшін бе? Бұл орайда Балғынбек бауырға өкпеміз қара қазан­дай. Өкпе ғана емес, кінә да қоямыз.
– Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы
Ол ақынның білімсіз бейшарасы, –
деп пе еді хакім Абай. Ал Балғынбек былға­мақ түгілі быламық жасап жатыр. Жарайды, Москва қазақтарында өткен айтыста осылай айтысқаны орынды-ақ шығар. Енді оны әйтеу көрермен күледі екен деп, стильге айналдырып алуға болмайды ғой. Әзіл сенің стилің екен дейік, бірақ тақа әзіл айтқың ке­ліп бара жатса, қазақы қалжың да жетер­лік қой. Ал сенікі тіл шұбарлау. Сенің орыс­шаң – терминге де, жаргонға да, диалектіге де жатпайды. Сенікі бұралқы сөздер. Ауызша айтқанда білінбегенімен, баспа бетіне шық­қанда көркемдіктен жұрдай қойыртпақ. Мұндай стильден айтыстың беделі, қадірі ке­теді, арзандайды. Айтыстың күлкіге ұшы­рап, көрінгенге мазақ болуына бірден-бір се­беп осындай келеңсіздік. Сахнада не ай­туға еркің бар шығар, бірақ дәстүрлі айтысты шұбарлауға, ана тілін шұбарлауға қандай хақың бар? Осы бір стиль сенімен кетсе жа­рар еді. Жоқ, айналаңды алатайдай бүлдіріп жатырсың ғой. Соңғы кезде жастар түгел осыған көшіп жатыр ғой. Қайтсін енді, халық­ты қол соқтыру үшін күлдіру керек қой. Мен сенің ақындығыңа шүбәм жоқ. Стилің әзіл болса, қазақы қалжың да жетеді.
Сондай-ақ, ұйқас үшін зорлықпен әкел­ген сөздерді, орынсыз айтылған сөзді қазы­лар байқап, ол үшін балл кеміту керек. Мысалы, Зәйтолла Қанатбек:
– Қар астында көктеген қарғалдақты
Тошын бел.
Қар астында жауқазын көктеуші еді. «Қар­ғалдақ» деген гүл болса, тегі біз естіме­ген шы­ғармыз, не Қытайда ғана өсетін шы­ғар.
Мұхтар:
– Барақ иті секілді бай-төренің.
Бай-төренің иті барақ болушы ма еді. Барақ ит деп жаман, сабалақ, тексіз (породасыз) итті айтады.
– «Арқаның арсыз қыздары» .
Жекелеген қыздардың ұятсыздығы үшін бүкіл арқа қыздарын арсыз деуі дұрыс емес.
– Анама тартқан қызды әкеліп ем, әкеме ұнамады.
Бұл не дегені? Анасын әкесі ұнатпай­ты­нына мақтана ма?
Аманжол:
– Аулыма Сара келді тақылдаған.
Осында тақылдаған сөзі орынсыз. Та­қыл­дау механикалық қозғалысты білдіреді. Са­қыл­даған не саңқылдаған десе жараспай ма.
Айнұр:
– Әкең түгілі өзіңді айналдыруға күшім жетеді.
Айнұр үшін жас балаға бұлай деу әдеп­сіздеу әрі арзан емес пе.
Балғынбек:
«Дін мен жүн».
Өте ұят. Осы да дінге құр­мет пе?
Ата қазақ айтысында өте бір ұтымды, жанды жерден дөп тиген, орынды айтылған бір сөздің өзін бағалап, сен жеңдің деп, ары қарай айтысты тоқтату дәстүрі болған. Өйткені екі ақынды еркіне қоя берсең, еш уақытта жеңісе алмайды. Себебі, сөз таба алмай тоқтап қалатын ақын жоқ. Мысалы, «Балта мен Шөже» айтысында Шөже:
– Соқыр, соқыр дейсің де бір тынбай­сың
Соқыр десең құтылсаңшы Құнанбайдан, – дегенде, Құнанбай Балта ақынға:
– Жетер, сен жеңілдің. Өз басыңа келер сөзді білмедің, – деп, бәйгені Шөжеге бер­гі­зіп­ті. Сол секілді Айнұрдың бірнеше жерде «боқмұрын» дегеніне Жандарбек:
– Жырымның ішіндегі шоқты көрмей,
Мұрынның ішіндегі боқты көрдің, – деді.
Не деген тапқырлық, не деген жауап жә­не не деген ұйқас. Білген адамға Жандарбек осы жерде-ақ анық жеңіп тұр емес пе.
Сондай-ақ бір айтыста Сара: «Келін боп келген жерім бәрі ақын, бәрі әнші, бәрі сазгер. Тіпті гимнді шығарған Президент те қай­нағам» деді. Сонда Жандарбек:
– Онда сол көп әнші, сазгерлердің бір мақамы бұйырмай, не үшін қырғыз қатын­да­ры­ның Әтеке Жырықты жоқтаған жоқ­тауын мақам етіп иемденіп жүрсің? Қа­зақ­та мақам аз ба еді, «біреудің қаңсығы біреу­ге таңсық» деген, – дегенде, Сара жауап қай­тармады. Анығы қайтара алмады. Жандарбек осы арада-ақ жеңіп тұр. Сондай-ақ, Сара Аман­жолдың «Түйеге мініп теңселіп», «Қойшы қыздай байталын тақым­даған» деген әзіл болса да шам­ға тиетін же­рінде тойтарып жауап бере алмады. Же­ңілген деген осы емес пе. Осы сөз Жан­саяға айтылса, жауапсыз қалдырмас еді. Міне, қайда суырыпсалмалық пен білім­нің керек жері!
Көркемдік жөнінен қорыта айтқанда, өлең­ге өте жауаптылықпен қарап, әр ұйқас­қа, әр буынға, әр сөзге терең мән беріп, бір­де-бір бөстекі сөз, бұралқы теңеу, ақсақ ұйқасқа ұрынбаған, өлең деген киелінің алдында арын таза сақтаған, сақтап келе жатқан екі ақынды атап айтар едім. Оның бірі – Мұхамеджан Тазабеков, екіншісі – Айбек Қалиев.
5. Ақындық мінез.

Біреу айтты деген бір сөз бар еді. «Ақын­дар мына жаққа, адамдар мына жаққа тұрсын» деп. Сол секілді ақындарда адамдық мінезден өзге, ақындық мінез болады. Ақындар (соның ішінде жазба ақындар да бар) салдау, серілеу, еркелеу, кейде шектен тыс қарапайым, кейде шектен тыс тәкап­пар­лау, аздап бақсы-құшнаштау, аздап шай­қы­лау, аңқау-қожанасырлау болып келеді. Ақын табиғаты тәуелділікті (билікке, қоғамға, материалдық байлыққа, тіпті отбасына) ұнатпайды. Мақтаншақтау, есіріктеу, қыз­ған­шақтау болуы мүмкін, бірақ ешуақытта арам, арамза емес. Ал айтыс ақынына ең қа­жет қасиет – салқынқандылық, майталман­дық, кеңпейілдік, сөзге тоқтау, қарсыласыңды да бағалау. Нағыз мінезді ақындар деп тағы да арқа ақындарын атар едім. Қонысбай, Айбек, Аманжол, Әсия, бұларға қоса Мұха­мед­жан, керекулік Серік Құсанбаев, қы­зы­лор­далық Нұрмат, Жандарбек, Бекарысты атар едім. Нағыз салдық, серілік, бекзат-тектілік, сырбаздық, сабаздық болмыстарына біткен. Әсия мен Серіктің аздап тәкап­пар­лығы өздеріне қандай жарасатын. Бекарыс пен Жандарбекке қарап отырып:
– Жасынан түсін билеп сыр бермеген
Дәмеленсе, күндесе, білдірмеген, –
деген Онегиннің сипаты еске түседі. Бұл екеуі үсті­не тау құласа, мізбақпайтын, не бәлені басы­нан асырып көтеріп кететін майталман, табаны бұдырлы буыршын ақындар. Ал қыз-келіншек ақындарға әдемі, сыпайы, мі­нез­ді болу жарасар. Бірақ өр мінезді, өжет, шамкес болу да жарасатын қыздар бар. Мысалы, Жансая.
Әр ақынның бір имиджі бар және ол өзіне жарасады да. Мысалы, Айтақынның жер тепкілеуі, Шорабектің азынай шығатын дауысы, Жадыраның көз қысып, құлаққа сыбырлауы тек өздеріне ғана жарасымды болды. Ал қайталау, әсіресе, өнер мен ғы­лым­дағы қайталау – солғын шығады. Бірақ «бояушы, бояушы дегенге сақалын бояйды» дегендей, әсіре дарақылыққа ұрынбау керек. Мысалы, аға ақындар айтысында Айта­қын­ның тек тепкілеп қана қоймай, өзбектің биші әйелдерінше басын, белін, бөксесін былқылдатуы, тіпті, ұнап тұрған жоқ. Сонан соң ақындарда ат қойып алу бар. Айтыстағы мінез-құлқына, қарым-қабілетіне қарап халық қояды не өздері бірін-бірі атап кетеді. Мысалы, қара қасқа, сары тентек, қара бәйтік, кобра, аждаһа, жылан, «ақ көйлек, көңіл жай», (бұлай деп домбыра білмейтін­дер­ді айтады) қара аю, қара пәле, күлмесхан т.б. Қандай ат болса да сол ақынның бір қасиеті үшін беріледі. Сахнада гүжілдеу, қол сермеу, тұрып кету, жылап қалу, қарсыла­сың­ды көзіңмен ішіп-жеп өшіге қарау, тіс шықырлату, ақыру, домбыра лақтыру, «қы­зып» шығу, тұра ұмтылу (мұндайды да көр­ген­біз) – адамдық тентектікке жатса да, ақын­дық тентектікке жатпайды. Тентектік – ақынның өзінде емес, өлеңінде болуы керек. Өлең тентек болсын. Мен білетін нағыз «Са­ры тентек» Есенқұл еді ғой. Есен­құл­дың өзі емес, өлеңі тентек еді.
Ал айтыс мақамы туралы бірер сөз. Айтыстың көнеден келе жатқан мақамдары бар. Арқа мақамы, Сыр мақамы, Оңтүстік мақамы. Оған қоса соңғы кезде Қытай қа­зақ­­тары мақамы, Өзбек, Қырғыз қазақ­та­ры­ның айтыс мақамы қосылып жатыр. Қа­лайда айтыс ақыны әнші емес. Айтыс – ол айтыс. Сондықтан айтыс ақынының он түрлі әнге салып әндетіп кетуін, не рэп айтуына қа­зылар қатаң тыйым салу керек.
Тағы бір жай – қазақта айтыс қана емес, шешендік өнері болған. Шешендік өнері айтыстан әлдеқайда ары пайда болған және өте беделді болған. Ел тағдырын, қилы дауларды шешетін билер шешендерден құралып, шешеннің бір ауыз сөзі ердің құнын, нардың пұлын шешкен. Шешенге ел ағасы деп құр­мет­пен қараса, айтыс ақынына жай көңіл көтерер адам деп қараған. Ендеше, неге шешендер сайысын өткізбеске? Ит таласына, бірін-бірі өлімші еткен төбелеске ақша тігіп жатқан қалталы азаматтар осыны да бір ойласа екен. Баяғыдан жүйеге түскен айтысқа жармаса кетпей, тыңнан жол салып, «Шешендер сайысын» өмірге әкелсе, қандай керемет болар еді.

Әмина ҚҰРМАНҒАЛИҚЫЗЫ