Конституциялық Кеңеске ашық хат.
“Әкесін сабағанды көруші едік, бірақ арбаға байлап сабағанды
бірінші көруім” деген екен баяғыда біреу. Тәуелсіз Қазақстанда “казақ тілінің
мәртебесін асқақтатамыз, тілді от басы ошақ қасы тілінде қалдырмаймыз, оны экономика, бизнес, саясат, ғылым тіліне айналдырып, шын мәнінде мемлекеттік тіл дәрежесіне көтереміз” деп барлық мінбелерде айтылады. Бірақ Қазақ Мәжілісінің Төрағасы Нұрлан Нығматуллиннің тіл қолданысына қатысты бір пікірі мені таң қалдырды. Түкке тұрмайтын мәселеден проблема туғызып, басқа әңгіме таусылып қалғандай, қайта-қайта көтеріп, жұртты дүрліктіре беруі маған түсініксіз. Осы мәселе жөнінде Конституциялық кеңес түсініктеме берер деген үмітпен Конституция кеңесі Төрағасы И. И. Рогов мырзаға ашық хат жолдаймын.
Құрметті, Игорь Иванович!
Орыс пен қазақтың құдай қосқан көрші, ынтымағы жарасқан екі ел екендігі әлемге аян. Орыс пен қазақтың бір-біріне сіңген жақсы әдеттері көп. Бұл жөнінде елбасы Н. Назарбаев қайта-қайта шегелеп айтып жүр. Адамның аты мен әкесін қосарлап айту – бүгінде қазаққа ерсі емес. Біз бұған қарсы емеспіз. Бірақ, неге қазақ тек қана аты мен әкесін қосарлап айтып, атам заманнан келе жатқан өзінің әдемі әдетінен айрылу керек? «Сәкең», «Мәкеңдерді» орыстың белгілі үш әріпті сөзіне сілтеме жасаған сықылды парламенттен аластату керек дегенді қалай түсінуге болады?
«Ахаң кім?» десеңіз, жұрттың бәрі Ахмет Байтұрсынов қой дейді. «Ғабит Махмутович кім?» деп сұрасаңыз, білсе жүздің бірі ғана білер, бірақ Ғабең кім десеңіз көзі қарақты қазақтың бәрі “Ее, жазушы Ғабит Мүсірепов қой” деп таниды. Мұхтар Әуезов пен Ғабит Мүсіреповтың өмірін, бір-бірімен қарым қатынасын жұртқа үлгі қылып айтуға болады. Олар ресми жиындарда да, ресми емес отырыстарда да бірін-бірі Мұха, Ғабе деп сыйлап өткен. Сонда бүгін Ахаңдар, Ғабең мен Мұхаңдар қайта тіріліп парламентке келе қалса, оларды Нығматуллин мырза “тойда айтатын ауылбай сөздерді айтасыңдар, ұлтшылсыңдыр” деп парламенттен қуып шығатын түрі бар.
Сонда «Сәке», «Мәкеден» тек қана ұлтшылдық, парақорлық, тойшылдық көрсе, Нығматуллин мырзаны кімдер қоршап отыр? Парламентте тойдан шықпайтындар ғана жиналған ба? Мен білетін қазақ «Сәке» дегеннен жылылық көреді, ізеттік көреді. Сәке ешқандай да кішірейтіп айтатын сөз емес, ол ешқандай братан да, брателло да емес. «Сәке» деген, «Сереганың» емес, «Сергей Иванович» деген сөздің қазақша баламасы. «Сәке» деп қазақ құрмет көрсеткен адамға, жасы үлкен, сыйлы кісіге қарата айтады. «Сергей Иванович» мәдениетті, ал «Сәкең» мәдениетсіз деген сөзді мәдениеттен хабарсыз адам ғана айтады.
“Тәп-тәуір-ақ ән еді, пұшық айтып қор қылды-ау” деген екен тағы біреу. Сонда пұшық өстіп айтты екен деп бұл әнді айтпауымыз керек пе? «Сәке», «Мәкеңдерді» коррупционерлер қолданбайды деп айта алмаймыз. Бірақ, коррупционерлер Виктор Вячеславович, Мұхтар Кабулович деп айтпай ма? Коррупционерлер арасында Сәке, Мәке дейтіндер көп пе, жоқ, Сәке, Мәке демейтіндер көп пе? Менің есебімше соңғылары алдыңғыларға қара-ғанда миллион есе көп.
Қазақтың жақсысы мен жайсаңы, ығайы мен сығайы қолданған әдемі сөз саптасын парақорлармен ғана ұштастырыру кімге керек? Неге осы сөздерді ресми айналымға түсіруге болмайды? Қазақстан тәуелсіздік алғалы жиырма жылдан асты. Қазақи ойлау жүйесін ресми дәрежеге көтеруге кім кедергі? Бұл бағытта қазақ парламенті жұмыс істемегенде, Ресей парламенті жұмыс істеу керек пе? Сонда осы сөз тіркестері тек қана мәдениетсіздікпен парақорлықпен байланыста болса, онда Абай, Шәкәрім, Ахмет Мыржақыптар, Мұхтар мен Ғабиттер, Сәбит пен Тәкеңдер кім болады ?
Менің пікірімше, “Мұха”, “Ғабеңдерді” ресми айналысқа енгізуге толық негіз бар. Практикалық жағынан бұл өте ыңғайлы үрдіс болар еді. Ұлттық рең, ұлттық нышан, бабалардан қалған үрдіс деген не екенін ұқпайтын адамға қайталай берудің қажеті шамалы. Ұғатын адам бұның маңызды екенін онсыз да біледі. Сондықтан таза практика жағына назар аударайық. Бешбармақ жасау үшін не маңызды ? Ет пе, су ма ? Парламентте талқылаған сұрақ үшін не маңызды? Сұрақ қойған депутаттың әкесінің аты ма, жоқ талқыланып отырған тақырып па? Мәжілісте шамамен 100 депутат, сенатта 100 сенатор бар. Сонда спикер солардың аты-жөнін, яғни 400 атты жаттап жүру керек. Орыстың аты болса бір сәрі. Иван Иванович па, Нина Николаевна ма, жоқ Николай Сергеевич пе, жаттау қиын емес, барлығы бес-алты комбинацияға тіреледі. Өйткені орыс үшін бұл табиғи нәрсе. Ал Жолдыбай Бердімұхамедовичтерді, Әтіркүл Малдыбаевналарды жаттау оңай емес. Әзімбай Ғалилерге келгенде миыңыз айналып кетуі мүмкін. Ол Әзімбай Ғалиевич пе, жоқ Ғали Әзімбаевич пе оны қалай анықтайсыз ? Депутаттардың жартысын бәрібір ешкім білмейді. Неге парламентке келген адам белгісіз адамдардың аты-жөнін жаттауы тиіс? Жалған мәдениеттілік үшін бе? Түкке керегі жоқ информациямен басты ластап не керек?
Адамның басы кір-қоқыс тастайтын шелек емес. Басты анда-санда тура мағынасында пайдаланған абзал. Логиканы шақырып, ақылға салып салмақтап дегендей. Мынаның әкесінің аты кім еді деп, басты қинағанша “Бәке” деп өз ілтипатыңызды білдіріп алып, талқылынған тақырыпты тарқата жөнелген дұрыс емес пе? Сайлаушы үшін, жалақыдан жалақыға, пенсиядан пенсияға дейін күн көріп отыған қарапайым адам үшін пенсия туралы сұрақ маңызды ма, жоқ сол сұрақ жайлы пікір айтқан адамның әкесінің аты маңызды ма?
Жұрттың бәріне ұнаймын деу бос әурешілік. Американдықтардың столға аяқ салып отыру әдетін көп халық мәдениетсіздіктің көкесі деп қабылдайды. Американдықтардың ең бір сүйкімсіз тағы бір әдеті — торт лақтырып ойнауы. Қариялардың аспен ойнауға болмайды, нанды лақтыруға, аяқ асты қылуға болмайды деген сөздері мида шегеленіп қалыпты. Бірақ сізге ұнамайды екен деп тортқа тиіспей, аяғын столдың астына тығып, сызылып отырған американдықты көрдіңіз бе ? Испанияда бұқаны бауыздамай, қатты қинап, қуалап өлтіруді ерлік көретін әлемге әйгілі әдеті бар. Бұқа неғұрлым көп азапқа түссе, торреодордың мәртебесі соғұрлым артады. Бұл әдетті көп адам фашизммен, варварлықпен теңейді. Өзгеге біздің әдетіміз жексұрын көрінеді екен деп, ұялып жүрген испандықты көрдіңіз бе ? Арабтар мен түріктер қазақтар жылқы жейді дегенге жағасын ұстайды. Ат — досың, жорықта серігің, досыңды қалай өлімге қиясың, сен мұсылман емессің дейді. Сонда арабтарға жақпайды екенбіз деп, қазы жеуді доғаруымыз керек пе ? Бір ақымақ Мұха дегенді “Муха, братан, брателло” деп айтады екен деп, ақымақпен ақымақ болуымыз керек пе ? Сіздің Сәкеңіз біреуге ұнамаса, оған қазақ неге қайғыруы керек ?
Бұл менің жеке пікірім. Мұндағы мақсат – тауды аласартпай-ақ, даланы асқақтатуға болатындығын көрсету. Бұл ұсынысты парламент қабылдай ма, қабылдамай ма, оны білмеймін. Мұқағалидың “күпі киген қазақтың қара өлеңін шекпен жауып өзіне қайтарамын” деген сөзі болушы еді. Сол сықылды қазақ парламентінің “қазақтың қанына сіңген сіз-бізін өзіне шапан жауып қайтаралық” дейтін де реті бар еді. Бірақ біз парламентке шапан жабу туралы өкпе айтпай-ақ қоялық. Мұқағали деген кісінің атын парламентте неше адам естігенін, естісе неше адам кітап ашқанын, оқыса күпілі өлеңді неше адам ұққанын білмейміз. Парламент “қазақтың өзі сіз-бізіне шапан жаба ма, костюм кигізе ме, жоқ шыж-быжға айналдырады ма, өзі білсін, ыңғайына қарай сөз саптасын, біз бұған жасанды кедергі жасамайық” десе де жарар еді. “Айналып келгенде бұл азаматтардың хұқын шектеу, бұл конституцияға томпақ келеді, бұл бұйрық тек қана орын-далмайтын ақмақи бұйрық емес, бұл заңды бұзу, сондықтан бір ұлттың намысына тиетін әңгімені қазақ парламентінде көтермей-ақ қоялық“ десе де жетер еді. “Сергей Сергеевич деуге заң бар, Сәке деуге заң жоқ. Бұл не ? Төрағамыз лағып кеткен жоқ па өзі ? Осы мен қай елдің парламентіне сайланып едім ? “ деп өзін-өзі шымшып алар депутат көрінбейді.
Депутаттар бірін бірі Пәленше Түгеншеевич дей ме, мырза дей ме, ханым дей ме онда менің шаруам жоқ. Менің шаруам бір-ақ нәрсеге қатысты. Ол қазақ парламентінде, орыс парламентінде емес, қазақ парламентінде, өз жерінде жүрген азаматтарға ата-баба салтымен Мұха, Ғабе деп айтуға болмайды деген үзілді-кесілді бұйрыққа қатысты. Мұха, Ғабе дейтін адамдарға парламентте орын жоқ дейтін пиғылға қатысты. Бұл депутаттардың барлығы Сәке, Мәке деп айтсын деген сөз емес. Ешкімді былай жүр, былай сөйле деп мәжбүрлеуге болмайды. Мен “бұлай деуге БОЛМАЙДЫ” деген бұйрықтың конституцияға қайшы екеніне назар аударғым келеді. Бір елдің сөз саптасы мәдениетті, бір елдікі мәдениетсіз деп жіліктеу қауіпті де, абыройсыз тірлік екеніне назар аударғым келеді.
Кезінде қараларды автобусқа, ресторанға, театрға кіргізуге болмайды деген заң болған. Бұл заң қаралар жабайы, мәдениетсіз деген ақтар ойлап тапқан қағидаға негізделген. Бұл пікірмен Мандела өмір бойы күресіп, кеше ғана дүниеден өтті. Кімнің шын мәнінде жабайы, кімнің шын мәнінде мәдениетсіз екендігін өмірдің өзі көрсетіп отыр. Осыдан жүз жылдай бұрын Верный қаласының төрінде, орталық шіркеудің айналасында “қырғыздар мен иттер кіруге болмайды” деген жазулар болған. Ол кезде қазақтардың қырғыз деп аталғаны мәлім. Бұл тірлікке қазақ зиялылары қарсылық көрсетіп, бұл бұйрықтың алып тасталуын талап еткен.
Парламентте айтылмайтын сөздер бар. Мысалы, орыстың белгілі үш әріптен құралатын сөзін айтуға болмайды, оған сілтеме жасауға болмайды. Енді осы сөздің қатарына Ахаңдар, Мұхаң мен Ғабеңдер, Сәкең мен Тәкеңдер кірді. Бұл — “кырғыздар мен иттердің” “современный” түрі.
Парламент базар емес. Парламент төрағасы базарком емес. Төраға қазақтың заң шығарар ең мәртебелі мекемесін басқарып отыр. Оның ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс. Парламентте республикаға қатысты сындарлы мәселелер талқыланып, бәтуалы сөздер айтылуы тиіс. Парламентте қолдануға тиым салатындай, “Мұхаң, Ғабең, Ахаңдер” балағат сөз емес, ол ешкімнің ар-ожданына нұқсан келтірмейді, ешкімнің азаматтық хұқын шектемейді. Ол қазақтың көнеден келе жатқан әдемі салты, ұлттық нышаны. Жетесіздер бұл салтты ұмытып қалған екен деп, олардың жетегінде жүру міндет емес.
Конституцияда тілге, ұлтқа, дінге байланысты дискриминация болмауы жөнінде анық жазылған. Менің ойымша Н. Ниғматуллин мырзаның мемлекеттік тілді қолдану аясын тарылтып, оған шек қоюы конституцияның мемлекеттік тіл толыққанды даму керектігі туралы бабына қайшы келеді. Бұл тілдік дискриминация, ұлттық намысқа тию. Бір қауым елдің мемлекеттік мекемелерде тіл қолданысына шек қою — олардың конституциялық хұқын таптау. Бұны Нығматуллин мырза ұғатын түрі жоқ. Сол себепті конституциялық кеңеске жүгінуге мәжбүрмін.
Құрметті Игорь Иванович !
Мен Қазақстан Республикасы азаматы ретінде Қазақстан Мәжілісі төрағасы Н.Нигматуллинің тіл қолданысына шектеу қою арқылы бір ұлтты кемсіту әрекеті конституцияға қаншалықты сәйкес келетіндігі жөнінде түсініктеме беруіңізді өтінемін. Сіздің пікіріңіз Қазақстан Мәжілісі төрағасы Н. Ниғматтулин мырзаның бәтуасыз тірлігіне тосқауыл қояр деген үмітім бар.
Құрметпен, Қазақстан Республикасы азаматы
Асқар Жұмаділдаев
06.12.2013.
www.gu-gu.kz
